Các biểu hiện mê tín dị đoan từ xa xưa đã len lỏi vào cửa Phật với nhiều hình thức tinh vi khó nhận biết và dẫn dắt con người đi lệch khỏi con đường chánh đạo của tu tập Phật pháp, đi ngược lại hoàn toàn với tinh thần của đạo Phật.
Tu tập Phật pháp không bao giờ là dễ dàng, để hướng Phật tử vào con đường tu tập chánh đạo, bước đầu tiên, thiết nghĩ phải giúp họ nhận diện những biểu hiện lệch lạc trong chính cộng đồng Phật giáo, rồi hướng dẫn họ vào con đường thực hành tự thân dựa vào giáo lý và dìu dắt của những bậc chân tu.
“Này quý vị Kalama, đừng tin vì nghe truyền khẩu, đừng tin vì đó là truyền thống, đừng tin vì nghe đồn đại, đừng tin vì được ghi trong kinh điển, đừng tin vì lý luận, đừng tin vì suy diễn, đừng tin vì đã tư duy trên mọi lý lẽ, đừng tin vì dựa theo ý kiến đã được cân nhắc, đừng tin vì vị ấy có vẻ có uy quyền, đừng tin vì nghĩ rằng vị ấy là thầy của mình.”
“Khi nào quý vị tự mình biết rõ: ‘Các pháp này là bất thiện; các pháp này là đáng chê; các pháp này bị người trí chỉ trích; các pháp này nếu được thực hiện và chấp nhận, sẽ đưa đến bất hạnh khổ đau’, quý vị hãy từ bỏ chúng. … Khi nào quý vị tự mình biết rõ: ‘Các pháp này là thiện; các pháp này là đáng khen; các pháp này được người trí ca ngợi; các pháp này nếu được thực hiện và chấp nhận, sẽ đưa đến lợi lạc hạnh phúc’, quý vị hãy đạt đến và an trú”.
Lời dạy này từ Kinh Kalama đã mở ra một phương pháp tiếp cận đầy trí tuệ – một phương pháp giúp chúng ta phân biệt giữa tâm linh chân chính và mê tín dị đoan.
Nhận diện Tâm linh và mê tín
Tâm linh và mê tín đều là một dạng niềm tin của con người vào những gì vượt qua khỏi năng lực tư duy, trí tuệ bình thường. Tuy nhiên, trong khi tâm linh hướng dẫn con người tu thân để an yên, thì mê tín lại muốn con người dựa dẫm vào sự ban phát may mắn từ thần thánh hay các thế lực siêu nhiên.
Tâm linh trong Phật giáo là con đường chuyển hóa nội tâm, là hành trình nhận biết và thanh lọc tâm thức.
Khi thực hành tu tập đúng Phật pháp, thì nội tâm ta sáng, ta sẽ gieo những hạt lành và nhờ đó gặt hái được quả ngọt, không ai hay thần thánh nào có thể gieo hạt lành giúp ta được.
Cốt lõi của tâm linh Phật giáo là trí tuệ và từ bi.
Trí tuệ để thấy rõ bản chất của thực tại, và từ bi để sống hài hòa với muôn loài.
Mê tín, ngược lại, là niềm tin mù quáng vào các quyền năng bên ngoài thay vì hướng về nội tâm bên trong. Mê tín biểu hiện qua việc đặt niềm tin vào may rủi, phép màu, vào sự can thiệp của các thế lực siêu nhiên mà không không tuân theo nghiệp quả, hoặc hiểu nghiệp quả một cách hời hợt.
Chúng ta không lạ gì những biểu hiện mê tín dị đoan như đi chùa cúng lớn để cầu thăng quan tiến chức, cầu tài lộc. Thiết nghĩ, bậc thần thánh nào có thể bị mua chuộc bởi tiền tài vật chất của con người!
Tâm linh và mê tín từ lâu đã song hành vời đời sống con người, bởi lẽ con người nếu không tu tập đúng thì vẫn còn “vô minh”, và vì vô minh nên sẽ hướng ra bên ngoài để mưu cầu may mắn.
Nhân quả trong tâm linh và mê tín
Điều cơ bản để phân biệt giữa tâm linh chân chính và mê tín dị đoan trong Phật giáo chính là sự phù hợp với lý nhân quả. Phật pháp khẳng định rằng mọi hiện tượng đều sinh khởi từ nhân duyên, không có gì tự nhiên mà có, cũng không có gì do một đấng toàn năng tạo ra.
Khi ta bị bệnh, tiếp cận tâm linh chân chính, hiểu nhân quả, sẽ khuyến khích ta tìm hiểu nguyên nhân của bệnh – có thể do chế độ ăn uống, do lối sống, do môi trường, hay do tâm lý – và tìm cách điều trị phù hợp.
Thêm nữa, ta cũng hiểu được bệnh là một hiện tượng bình thường của vòng sinh lão bệnh tử trong đời sống con người, nhờ đó ta không khếch đại thêm sự lo lắng, thương thân hay oán giận rồi gây khổ thêm cho đời sống của mình và những người xung quanh.
Trong khi đó, mê tín có thể dẫn đến việc quy kết bệnh tật cho “vong theo”, “nghiệp chướng”, “ma quỷ” hay “vì kiếp trước làm điều gì đó” mà không có nỗ lực tìm hiểu và giải quyết vấn đề thực tế, cũng như áp dụng nhân quả một cách hời hợt bằng cách cúng bái, cầu xin phép màu để hết bệnh.
Những thuyết giảng về “thỉnh vong”, “oan gia trái chủ”, “cúng giải hạn”,.. trong một số cộng đồng tu tập Phật giáo ở Việt Nam gần đây là những biểu hiện rõ nhất của sự “vô minh” của những người tu tập, một hiện tượng mê tín dị đoan kí sinh từ lâu trong Phật giáo cần phải nhận diện rõ để phòng tránh.
Trong Kinh Tứ Diệu Đế, Đức Phật đã chỉ rõ:
“Đây là khổ, đây là nguyên nhân của khổ, đây là sự chấm dứt khổ, và đây là con đường dẫn đến sự chấm dứt khổ.”
Ngài không hề nói rằng khổ đau là do thần thánh giáng xuống hay do định mệnh an bài, mà chỉ rõ khổ đau có nguyên nhân và có thể được chấm dứt thông qua nỗ lực tu tập.
Chính sự tu tập hời hợt hoặc bị dẫn dắt bởi những người thầy vẫn còn “vô minh” đã đẩy một bộ phận Phật tử đi vào mê lộ trên con đường tu tập Phật pháp, đó là chưa kể Phật tử có thể bị lợi dụng bởi những kẻ mượn đạo Phật để cầu danh tiếng, tiền bạc hay quyền lực.
Nghi lễ – Giữa hình thức và nội dung
Trong truyền thống Phật giáo, các nghi lễ như tụng kinh, lễ Phật, cúng dường… có vai trò quan trọng trong việc tạo môi trường thuận lợi cho tu tập và biểu đạt lòng tôn kính. Tuy nhiên, ranh giới giữa tâm linh và mê tín thường mỏng manh trong lĩnh vực này.
Nghi lễ trở thành tâm linh chân chính khi người thực hành hiểu rõ ý nghĩa và mục đích của nó, khi nghi lễ được thực hiện với tâm chánh niệm và trí tuệ.
Ngược lại, nghi lễ có thể rơi vào mê tín khi người thực hành chỉ tập trung vào hình thức bên ngoài, tin rằng việc thực hiện nghi lễ một cách máy móc sẽ mang lại phước báu hoặc giải quyết vấn đề mà không cần nỗ lực chuyển hóa nội tâm.
“Không phải bởi rảy nước mà thanh tịnh, không phải bởi đắm mình trong sông mà thanh tịnh. Ai sống với chân lý và phi bạo động, người ấy mới thực sự thanh tịnh.”
Lời dạy này nhắc nhở chúng ta rằng hình thức bên ngoài không thể thay thế cho nội dung bên trong, rằng các nghi lễ chỉ có giá trị khi chúng gắn liền với sự chuyển hóa nội tâm.
Hiện tượng mê tín trong tu tập hiện đại
Trong xã hội hiện đại, chúng ta có thể nhận thấy nhiều hiện tượng mê tín đang len lỏi vào việc tu tập Phật pháp. Một số biểu hiện phổ biến như:
Thờ cúng, cầu xin vật chất: Nhiều người đến chùa với mục đích cầu xin tiền tài, danh vọng, tình duyên mà quên đi mục đích chính của Phật pháp là giải thoát khổ đau. Họ đặt niềm tin vào việc thắp hương, cúng tiền, đi lễ nhiều chùa sẽ được may mắn, phước báu mà không hiểu rằng phước báu chân thật đến từ việc làm thiện, nói thiện và nghĩ thiện.
Mê đắm vào các hiện tượng kỳ lạ: Một số người tìm kiếm và đặt niềm tin vào những hiện tượng kỳ lạ như đồng cốt, tiên tri, thần thông, xem đó như dấu hiệu của sự tiến bộ tâm linh. Họ quên mất lời Phật dạy rằng “Thần thông không bằng chính thông”, và rằng mục đích cuối cùng của tu tập là trí tuệ và giải thoát, không phải các năng lực huyền bí.
Hiểu sai về nghiệp: Nhiều người hiểu sai về nghiệp, cho rằng mọi khổ đau hiện tại đều do nghiệp quá khứ quyết định và không thể thay đổi. Họ chấp nhận một cách thụ động thay vì nỗ lực chuyển hóa. Đức Phật dạy rằng nghiệp có thể được chuyển hóa qua sự tu tập, và chúng ta có quyền tự do lựa chọn trong hiện tại để tạo ra tương lai tốt đẹp hơn.
Bám víu vào các nghi thức: Một số người bám víu vào các nghi thức, cho rằng việc thực hiện đúng hình thức bên ngoài là quan trọng nhất, trong khi quên đi sự chuyển hóa nội tâm. Họ có thể dành nhiều thời gian cho việc tụng kinh, lễ bái mà không hiểu ý nghĩa của những gì họ đang làm.
Xin hiểu cho, mê tín dị đoan không thể loại trừ hoàn toàn khỏi đời sống xã hội, bởi vì con người khi chưa giác ngộ sẽ luôn vọng cầu thần thánh hay các thế lực siêu nhiên.
Không thể phán xét đơn giản điều này là sai, điều kia là đúng.
Có những tục lệ thoạt nhìn sẽ tưởng như mê tín dị đoan, nhưng lại là nét đẹp trong truyền thống văn hóa tâm linh của con người, như tục lệ thờ cúng tổ tiên của người Á Đông hay những nghi lễ cầu thần của các dân tộc trên thế giới. Những điều này cũng có thể giúp con người bày tỏ lòng biết ơn với tổ tiên, với thiên nhiên & đất mẹ để hướng đến sống chánh thiện hơn, tốt đẹp hơn.
Còn có những điều, nghe như xuất phát từ Phật, nhưng lại là những thứ mê ảo sai đường Phật pháp, như: oan gia trái chủ, vong nhập, cúng sao giải hạn,..
Một người khi quyết định bước chân vào con đường tu tập Phật pháp, cần xác định ranh giới giữa truyền thống tâm linh tốt đẹp và hiện tượng mê tín dị đoan đưa con người vào mê muội.
Đừng để bản thân trở nên trì tuệ, vọng tưởng vào sự trợ giúp bên ngoài thay vì tìm về bên trong, thấy rõ chính mình để tu thân tích đức.
Chớ có tin lời ta chỉ vì tôn kính ta
Niềm tin trong Phật giáo không phải là sự chấp nhận mù quáng mà là sự tin tưởng dựa trên hiểu biết và trải nghiệm. Đức Phật khuyến khích các đệ tử của mình không nên tin vào lời dạy của Ngài chỉ vì lòng tôn kính, mà hãy tự mình thực hành và trải nghiệm kết quả.
Khi chúng ta tin vào một điều gì đó trong Phật pháp, chúng ta nên tự hỏi: Niềm tin này có dựa trên hiểu biết không? Nó có thể được kiểm chứng qua thực hành không? Nó có dẫn đến sự giảm thiểu khổ đau và tăng trưởng an lạc không?
Thiền sư Suzuki Roshi đã dạy:
“Trong tinh thần Phật giáo, chúng ta không tin vào điều gì một cách tuyệt đối. Chúng ta tin vào điều gì đó tạm thời cho đến khi chúng ta có thể chứng nghiệm nó.”
Để tu tập Phật pháp một cách chân chính, tránh rơi vào mê tín, một số điều sau nên làm:
Học hiểu kinh điển: Việc học hiểu giáo lý Phật giáo chánh thống giúp chúng ta có nền tảng vững chắc về Phật pháp, từ đó có thể phân biệt đúng sai. Tuy nhiên, việc học kinh điển không phải là để tích lũy kiến thức suông, mà để áp dụng vào thực hành.
“Giáo pháp ta dạy có hai phần: học và hành. Học mà không hành, như người đếm của báu cho người khác. Hành mà không học, như người mù đi đường.”
Tìm đến thầy hướng dẫn đáng tin cậy: Một vị thầy tốt không chỉ giúp chúng ta hiểu đúng giáo pháp mà còn hướng dẫn chúng ta thực hành một cách đúng đắn. Vị thầy ấy sẽ không khuyến khích sự phụ thuộc mù quáng mà thúc đẩy sự tự lực, tự tin và kiểm chứng qua thực hành.
Đừng tìm đến thầy chỉ vì thầy có chức sắc cao, thầy nổi tiếng, thầy thuyết pháp hay. Mà hãy cẩn thận quan sát cách thầy sống, cách thầy tu tập và cách thầy đối xử với tha nhân.
Thực hành với thái độ trí tuệ: Khi thực hành, chúng ta nên duy trì thái độ tỉnh táo, quan sát và học hỏi. Chúng ta không nên bám víu vào các trạng thái, các hiện tượng hay các kết quả, mà luôn nhớ rằng mục đích của tu tập là giải thoát khỏi mọi bám víu.
Kiểm chứng kết quả tu tập: Sau một thời gian tu tập, chúng ta nên tự hỏi:
Tâm mình có bình an hơn không? Mình có ít phiền não hơn không? Mình có sống hài hòa với mọi người hơn không? Nếu câu trả lời là có, thì chúng ta đang đi đúng hướng. Nếu không, chúng ta cần xem xét lại phương pháp tu tập của mình.
Trung đạo trong nhận thức về tâm linh
Phật giáo là con đường trung đạo, tránh hai cực đoan: một bên là chủ nghĩa duy vật cực đoan phủ nhận mọi khía cạnh tâm linh, một bên là mê tín dị đoan chấp nhận mọi điều một cách mù quáng.
Trong việc tu tập, chúng ta cũng cần áp dụng tinh thần trung đạo này. Chúng ta không nên quá cứng nhắc, phủ nhận mọi khía cạnh huyền bí của tâm linh, nhưng cũng không nên quá dễ dãi, chấp nhận mọi điều không có cơ sở. Chúng ta cần duy trì thái độ cởi mở, sẵn sàng học hỏi, nhưng đồng thời cũng giữ tinh thần khảo sát, tự mình kiểm chứng.
Theo Thiền sư Thích Nhất Hạnh:
Đạo Phật là một phương pháp sống nương vào tự lực, chứ không là nương vào một quyền lực linh thiêng bên ngoài. Không có giáo điều, không mặc khải, không xung đột báng bổ với bất cứ một truyền thống tâm linh nào và trong bản chất đích thực của Phật pháp cũng không xung đột với khoa học hiện đại
Phật pháp là để thực hành, không phải chỉ để tin theo một cách mù quáng, cũng không lợi dụng nó để gây xung đột, chia rẽ. Tâm linh Phật giáo luôn gắn liền với sự tỉnh thức, với trí tuệ và từ bi.
Trên con đường tu tập, hãy luôn nhớ lời dạy của Đức Phật:
“Hãy tự thắp đuốc lên mà đi.”
Đọc thêm:
Vượt qua mê tín – Báo Giác Ngộ